Grzegorz Fitelberg (1879 – 1953)
Grzegorz Fitelberg (ur. 18.10.1879 r. w Dyneburgu) figuruje na kartach polskiej historii muzyki jako znakomity skrzypek, wybitny kompozytor, a przede wszystkim genialny dyrygent. Odznaczył się on w sposób szczególny w promowaniu muzyki współczesnej i wprowadzaniu najnowszych dzieł do stałego repertuaru polskich i światowych orkiestr. Kunszt dyrygencki Fitelberga sprawiał, że niejednokrotnie porównywany był z Gustavem Mahlerem, a upór i konsekwencja w doborze repertuaru budziły zarówno zachwyt, jak i kontrowersje, zachowując pamięć o nim jako o postaci niezwykle wyrazistej i bezkompromisowej.
Talent Grzegorza Fitelberga objawił się bardzo wcześnie. Już w wieku 12 lat artysta został wysłany przez rodziców do Warszawy w celu podjęcia nauki w tamtejszym Instytucie Muzycznym. Wykazał wówczas szczególne zdolności na kilku polach, dzięki czemu został przyjęty nie tylko do klasy skrzypiec Stanisława Barcewicza, ale również teorii i kompozycji, w której uczył się pod okiem Gustawa Roguskiego, a w późniejszym czasie – Zygmunta Noskowskiego. Po ukończeniu Konserwatorium, uzyskując dwa dyplomy (skrzypce, kompozycja), rozpoczął pracę w orkiestrze Teatru Wielkiego w Warszawie. Następnie, w 1901 r., został koncertmistrzem II skrzypiec nowo utworzonej Filharmonii Warszawskiej.
Równolegle prowadzona działalność kompozytorska Grzegorza Fitelberga zyskiwała uznanie na licznych konkursach. W 1898 r. zdobył I nagrodę na Konkursie Kompozytorskim im. I.J. Paderewskiego w Lipsku za swoją Sonatę a-moll na skrzypce i fortepian, stworzoną w wieku 15 lat, podczas studiów. Kolejnym sukcesem był tryumf w warszawskim konkursie hrabiego Maurycego Zamojskiego w 1901 r. Nagrody te były niewątpliwym motorem do powstawania kolejnych kompozycji, docenianych przez publiczność i krytyków podczas koncertów w kraju i za granicą.
Debiutem dyrygenckim Grzegorza Fitelberga było poprowadzenie prawykonania swojej I Symfonii (sezon 1904/1905 Filharmonii Warszawskiej). Choć występ ten recenzowany był raczej pod kątem walorów kompozycji niż umiejętności przewodzenia orkiestrze, stał się zarzewiem nowej miłości Fitelberga, dla którego podium dyrygenckie okazało się atrakcyjniejsze od pulpitu muzyka orkiestrowego.
Rozpoczęta w Warszawie droga pod znakiem batuty, zawiodła artystę do Berlina, gdzie poznał Karola Szymanowskiego – kompozytora, który miał stać się jednym z jego najbliższych przyjaciół, i który powierzył mu prawykonanie większości swoich dzieł. Tam także powstała w 1905 r. Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich (później: Młoda Polska), stworzona dzięki wsparciu księcia Władysława Lubomirskiego przez Grzegorza Fitelberga i Ludomira Różyckiego, wraz z Karolem Szymanowskim, Apolinarym Szeluto i Mieczysławem Karłowiczem. I choć sama Młoda Polska istniała do 1912 r., twórczość wywodząca się z tej grupy na stałe gościła w przygotowywanych przez Fitelberga programach wykonywanych z orkiestrami na całym świecie.
Powierzając Grzegorzowi Fitelbergowi stworzenie programu koncertu czy sezonu można było być pewnym, że wśród jego propozycji przeważać będzie muzyka współczesna. Najnowsze kompozycje znajdowały szczególne miejsce w życiu tego artysty, który pragnął popularyzować i promować żyjących twórców. Stąd też w jego repertuarze często znajdowały się dzieła członków Młodej Polski (w tym wspomniane liczne kompozycje Karola Szymanowskiego oraz jego własne), jak również utwory Igora Strawińskiego, Beli Bartóka czy Siergieja Rachmaninowa.
W latach 1906–1953 Grzegorz Fitelberg poza krajem dał 189 koncertów ze współczesną muzyką polską. Pod jego batutą odbyły się prawykonania takich dzieł, jak m.in. „Odwieczne pieśni” op. 10 Mieczysława Karłowicza, I Symfonia, Wariacje symfoniczne, czy „Tryptyk śląski” Witolda Lutosławskiego, I Koncert skrzypcowy i Koncert na orkiestrę smyczkową Grażyny Bacewicz oraz większości kompozycji Karola Szymanowskiego, w tym „Stabat Mater”, wykonanie koncertowe baletu „Harnasie”, II Koncert skrzypcowy oraz Symfonie I, V oraz II, dedykowana dyrygentowi. Poprowadził prawykonanie „Mawry” Igora Strawińskiego w Paryżu, odbył również tournée po Ameryce Południowej z zespołem Compagnie des Opéras Russes.
Grzegorz Fitelberg dyrygował rozmaitymi zespołami w krajach Europy i obu Ameryk. Współpracował ze znakomitymi kompozytorami i solistami, wśród których znajdują się takie postaci, jak m.in. Richard Strauss, Aleksandr Głazunow, Artur Rubinstein, Siergiej Rachmaninow, Bela Bartók, Efrem Zimbalist, Paweł Kochański, Eugène Ysaÿe, Irena Eneri, Henryk Melcer-Szczawiński, Wsiewołod Boujukli, Wilhelm Backhaus, Pau Casals, Eli Kochański, Mattia Battistini, Adela Comte-Wilgocka, czy Maria Calma-Veselá.
Aktywna działalność przyniosła mu liczne nagrody i odznaczenia. W 1927 r. został kawalerem Orderu Polonia Restituta oraz Corona d’Italia, w 1937 r. przyznano zarówno Fitelbergowi, jak i prowadzonej przez niego Orkiestrze Symfonicznej Polskiego Radia Złote Medale na konkursie orkiestr i dyrygentów europejskich zorganizowanym z okazji Światowej Wystawy w Paryżu. W 1947 r. został uhonorowany Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski z Gwiazdą oraz nagrodą za wykonawstwo polskiej muzyki współczesnej Polskiego Wydawnictwa Muzycznego. Wraz z Wielką Orkiestrą Symfoniczną Polskiego Radia otrzymał Państwową Nagrodę Artystyczną II Stopnia (1950) i I Stopnia (1951).
W swojej karierze pełnił funkcje m.in. I dyrygenta Filharmonii Warszawskiej, kapelmistrza dworu wiedeńskiego z tytułem Kaiserlicher und Königlicher Hofkapellmeister oraz dyrygenta Opery Wiedeńskiej, naczelnego dyrygenta Państwowej Orkiestry Symfonicznej (Orkiestry Nadwornej) w Petersburgu, dyrygenta moskiewskiego Teatru Wielkiego, dyrygenta Baletów Rosyjskich Siergieja Diagilewa, członka Rady Opery Państwowej i Rady Artystycznej Oddziału Muzycznego, działających przy Teatrze Maryjskim, wchodził także w skład dyrekcji Teatru Operowego Domu Ludowego. W latach 1934–1939 był kierownikiem artystycznym i I dyrygentem Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Warszawie, wraz z którą wykonał pierwszy koncert polskiej orkiestry transmitowany przez zagraniczne rozgłośnie. Po powojennej reaktywacji zespołu w 1947 r., pod nazwą Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia i przeniesieniu jej siedziby do Katowic, do końca życia przewodził jej jako dyrektor i I dyrygent.
WOSPR pod batutą Grzegorza Fitelberga po raz pierwszy dla publiczności zagrała 23 września 1947 r. w sali Filharmonii Śląskiej. Odtąd regularnie występowała w tym miejscu – dwa razy w miesiącu, przy czym jeden z koncertów transmitowany był przez polskie i zagraniczne rozgłośnie radiowe. To właśnie w filharmonicznej sali odbyło się zresztą 1 kwietnia 1948 r. prawykonanie wspomnianej I Symfonii Witolda Lutosławskiego.
Grzegorz Fitelberg zmarł 10 czerwca 1953 r w Katowicach. Ostatni koncert pod jego batutą odbył się 26 maja 1953 r. w sali Filharmonii Śląskiej, instytucji, która w sposób szczególny połączyła się z postacią tego wybitnego dyrygenta, działając od 1953 r. pod kierownictwem jego ucznia i jedynego dyplomanta – Karola Stryji. To właśnie on w setną rocznicę urodzin swojego mistrza, w 1979 r., zorganizował pierwszy Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga. Wydarzenie to jest obecnie jednym z najważniejszych polskich konkursów wykonawczych, od 1982 r. należącym do Światowej Federacji Międzynarodowych Konkursów Muzycznych z siedzibą w Genewie.
